PRZYSŁOWIA ZWIĄZANE Z OKRESEM WIEKANOCNYM

      Zebrane w pracy szkice ukazują Święta Wielkanocne w szerokim kontekście kulturowym. Na zakończenie, dla uzupełnienia obrazu polskiej tradycji świętowania, chcemy odwołać się jeszcze do ilustracji z dziedziny folkloru słownego, to jest do kalendarzowych przysłów ludowych związanych z okresem wielkanocnym. Stanowią one, jak pisze Leonard J. Pełka, „alegoryczne ujęcie produkcyjnego i ludycznego stosunku społeczności wiejskiej do cyklu dorocznych przeobrażeń zachodzących w świecie przyrody i rzutujących na warunki życia społecznego ludu" (Polski rok obrzędowy. Tradycje i współczesność, Warszawa 1980, s. 154). Jest to zatem bardzo swoiste uogólnienie wiedzy ludowej, z której wynikają określone wskazówki praktyczne.
     W przysłowiach ludowych odnajdujemy przede wszystkim wiele prognoz meteorologicznych oraz rad, dotyczących czasu rozpoczynania i kończenia prac gospodarskich. Zalecenia te z reguły związane są z imionami kościelnych patronów, czyli popularnych świętych, nie zaś z obowiązującym kalendarzem państwowym, numerującym kolejne dni i miesiące roku według ustalonego zwyczajowo porządku 1.
      Dziś, w czasach znacznych osiągnięć technicznych, zwłaszcza w dziedzinie meteorologii i rolnictwa, użyteczność przepowiedni ludowych nie jest już tak duża jak w wiekach minionych. Większość z nas podchodzi też do nich dość sceptycznie. Przysłowia stanowią jednak nadal niezwykle interesujący element tradycyjnej folklorystyki ludowej, są śladem zmysłu obserwacyjnego wielu pokoleń naszych przodków i choćby z tego względu warto o nich pamiętać.
      Niżej podajemy wybór przysłów, związanych z głównymi momentami cyklu wielkanocnego. Są to najczęściej przepowiednie rolnicze i meteorologiczne. Większość z nich została odnotowana po raz pierwszy w źródłach XVIII - i XIX-wiecznych2. Część przysłów ma ścisły związek z okresem wielkanocnym, inne nawiązują do niego w sposób dość przypadkowy, luźny, wykorzystując na przykład jedynie powszechnie znane zwyczaje ludowe. Czasami ta sama treść przekazywana jest w kilku nieco odmiennych formach słownych.

Popielec (Wstępna Środa)

Gdy w Popielec pogoda, wiosna będzie sucha, gdy deszcz, będzie mokra, a jeżeli zimno, będzie zimna.
Gdy w Popielec pogoda służy, suchą wiosnę wróży.
Jeśli w wstępną środę jest piękna pogoda, to w polu nadzwyczaj jest piękna uroda.
Jeśli w wstępną środę świecą nocą gwiazdy, kury będą niosły, mówi u nas każdy.
Gdy w wstępną środę deszcz pada, to rój gąsienic kapustę zjada.
W popielcową środę jak deszcz z góry pada, trzecia kopka chłopu na polu przepada.
A powiedzcie wstępnej środzie, niech zaczeka na ogrodzie3.
Miło jak w Popielec.
We wstępną środę zapuść brodę, a żurek staw na murek4.
Wstępna środa żurowi uprząta.
Kto tam puka? Wstępna środa żurowi...
Wstępna środa następuje, pani matka żur gotuje.
Zwiędła jak panna w wstępną środę.

Wielki Post
Suchy post - dobry rok.
Długi jak post wielkanocny.
Gorzko na krótkość postu narzeka, kogo w Wielkanoc wypłata czeka6.
Komu post miły, niech gryzie śledzia, pan zje niedźwiedzia.
Nie ma w chlebie ości, kiedy się ciało wypości.
poście mówić, najadszy się, łacno.
Po glinianym moście jedzie żur w poście.
Post i trzeźwość to zabawa, popiół z chlebem to potrawa.
Postem Pana Boga nie przekupisz.
W post jeleń srogi, ukolą cię rogi.
W poście bożym słowem maście.
Większy post z gęby jak do gęby.
Wolałby Żyda zabić, niż post przełamać.
W post zaloty, a gość we żniwa — zawsze niespore (nie w porę) bywa.

Śródpoście
Kwasi się jak ogórek w Śródpoście.
Niedziela głucha środopostnej słucha.

Niedziela Palmowa (Kwietnia Niedziela)
Jeżeli Kwietnia Niedziela sucha, rok cały mokry, jeżeli mokra, rok suchy.
Gdy w Palmową Niedzielę słońce świeci, będą pełne stodoły, beczki i sieci.
Pogoda w Kwietnia Niedzielę wróży urodzajów wiele.
W Niedzielę Kwietnia dzień jasny, jest to dla lata znak krasny.
Gdy mokro w Kwietnia Niedzielę, rok się sucho ściele.
Kwietnia Niedziela zimna — i listopad zimny.

Wielki Tydzień
Kto we Wielki Tydzień sieje, będzie miał szyćko wielgie.

Wielka Środa
We środę po kołaczach, gdy żaba zakuka, już nas zima mrozami pewnie nie oszuka.

Wielki Piątek
Gdy Wielki Piątek ponury, Wielkanoc będzie bez chmury.
Jeśli w Wielki Piątek deszcz kropi, radujcie się chłopi.
Deszcz na Wielki Piątek napcha każdy kątek.
W piątek przed Wielkanocą, gdy deszczyk przerosi, pospólstwo urodzaje tego roku wnosi.
W Wielki Piątek gdy deszcz hojnie doliny zleje, że dużo mleka będzie, są pewne nadzieje.
Jak w Wielki Piątek jest rosa, będzie obfity plon prosa.
Kiedy w Wielki Piątek pada, suche lato deszczyk nam ten przepowiada.
Jak w Wielki Piątek rosa, to dosiewać prosa, a jak mróz, to kamieniem proso przyłóż.
We Wielki Piątek deszcz, nieurodzaju wieszcz.
W Wielki Piątek mróz, na suchym brzeżku siana wóz.
Jak we Wielki Piątek mróz, to na gołej kępce siana wóz.
W Wielki Piątek mróz, gdzie bądź na wzgórku siana wóz, w Wielki Piątek rosa, na łące nie chyci kosa.
Kto w Wielki Piątek sieje, ten się w żniwa śmieje.
W Wielki Piątek dobry zasiewu początek.
We Wielki Piątek rosadę kapusty siej, a gawiedź jej nie chyci.
W Wielki Piątek rób początek, a w sobotę kończ robotę.
W Wielki Piątek boleści Marii początek.
Ubił sprawę jak Judasza w Wielki Piątek.
Chodzóm jak we Wielki Pióntek do kościoła.
U niego jest więcej w Wielki Piątek niż u mnie w Wielką Niedzielę.
Nie śpiewaj alleluja aż po Wielkim Piątku .

Wielkanoc
W Wielką Niedzielę pogoda, duża w polu uroda.
Zielone Boże Narodzenie, a Wielkanoc biała, w polu uciecha mała.
Pogodny dzień wielkanocny grochowi wielce pomocny.
Gdy na dzwony wielkanocne pada, suchość nam przez całe lato włada.
Jak pada we Wielkanoc, to trzeci kłos na polu ginie, ale jak pada na Zielone Świątki, to naprawi.
Jeżeli w wielkanocną niedzielę deszcz, między Wielkanocą i Świątkami więcej słoty niż pogody.
Od Wielkiejnocy do Zielonych Świątek może lać i w piątek.
Gdy na świętego Marka (25 IV) Wielkanoc przypada, cały świat zawoła biada.
Boże Narodzenie nie obejdzie się bez strucli, zapusty bez pączków, Wielkanoc bez święconego, a święty Marcin bez gęsi.
Jeszcze jedna nocka, a będzie Wielkanocka, mięsko ham, ham.
Szołdra na Wielkanoc lepsza niż zwierzyna.
Ktokolwiek jarząbka na Wielkanoc jada, więźniem nie będzie.
Nie każdy ma prosię na Wielkanoc.
Wdzięczy się jak prosię na Wielkanoc.
Tak go pokrajał jak wielkanocne prosię.
Dwór to wór: bab w nim pełno jak na Wielkanoc.
Kto dzień i noc gości, to w Wielką Niedzielę pości.
Ma szczęście jak śledziowa główka w Wielką Niedzielę.
Obdarzył ksiądz ubogą - na Wielkanoc kurzą nogą.
Mocne jak jajo wielkanocne.
Niewinny jak baranek wielkanocny.
I święcone nieraz upadnie.
Lepszy by jeden mądry w piątek niżeli błaznów w Wielką Niedzielę dziesiątek.
Nie każdej niedzieli Wielkanoc.
Na Zmartwychwstanie dziadek przy płocie stanie.
Strzelają jak na rezurekcją.
Kichnął tak potężnie jak moździerz na rezurekcję bijący.
Sprawił im dyngus.
Czyś się z choinki wielkanocnej urwał?
Ma więcej do roboty niż piece na Wielkanoc.
Raz w rok około Wielkiejnocy.
Na rachmańską Wielkanoc zrobić.

Przypisy
1. Obowiązujący od końca XVI wieku do czasów współczesnych oficjalny kalendarz państwowy, zwany gregoriańskim (od imienia papieża Grzegorza XIII, który wprowadził go w życie bullą papieską z dnia 21 lutego 1582 roku), oparty na ścisłych, astronomicznych podstawach roku słonecznego, jest nieznacznie zmodyfikowaną wersją starego rzymskiego kalendarza, wprowadzonego l stycznia 45 roku p.n.e. przez Juliusza Cezara. Kalendarz kościelny (liturgiczny) w całości jest zgodny z kalendarzem gregoriańskim. Jego specyfika polega jednak na tym, że przy ustalaniu terminów świąt kościelnych korzysta się zarówno z cyklu słonecznego jak i z księżycowego. Adwent, święta Bożego Narodzenia oraz okres po nich następujący aż do soboty przed tzw. Niedzielą Starozapustną (Siedemdziesiątnicą, przypadającą 70 dni przed Wielkanocą) oparte są na rachubie roku słonecznego, dlatego też mają charakter stały, zgodny z kalendarzem powszechnym. Pozostała część roku kościelnego, czyli od Siedemdziesiątnicy do soboty przed pierwszą niedzielą adwentu, opiera się na obliczeniach roku księżycowego. Są to tzw. święta ruchome, których terminy Kościół ustala corocznie i włącza do kalendarza powszechnego. Termin Wielkanocy, zgodnie z ustaleniami soboru nicejskiego (325 r.), winien być święcony w pierwszą niedzielę po pierwszej pełni księżyca po wiosennym zrównaniu dnia z nocą 21 marca. Wypada to między 22 marca a 25 kwietnia, czyli w maksymalnych granicach 35 dni.

2. Przy gromadzeniu przysłów związanych z okresem wielkanocnym korzystaliśmy głównie z następujących opracowań: Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, pod red. J. Krzyżanowskiego, 1.1-4, Warszawa 1969-1978; O. Kolberg, Przysłowia, Warszawa 1977; S. Świrko, Rok płaci — rok traci. Kalendarz przysłów i prognostyków rolniczych, Poznań 1990; Na wszystko jest przysłowie. Popularny wybór przysłów polskich w układzie tematyczno-hastowym, wybrał, opracował i wstępem opatrzył S. Świrko, Poznań 1975; Mądrzejszy Mazur niż diabeł. Zbiór przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich z terenu Warmii i Mazur, oprać. T. Oracki, Olsztyn 1977; J. Krzyżanowski, Mądrej głowie dość dwie słowie, t. 1-3, wyd. III rozszerzone. Warszawa 1975; L. J. Pełka, Polski rok obrzędowy. Tradycje i współczesność. Warszawa 1980. We wszystkich podawanych przysłowiach zachowujemy oryginalną pisownię.

3. W zapustny wtorek po północy do karczmy, gdzie zwykle zabawiała się młodzież, wchodziła osoba odziana w łachmany, ze śledziem w ręku — personifikacja Środy Popielcowej (inaczej Wstępnej Środy) — i do niej odnosi się prawdopodobnie to przysłowie. Objaśnienia kolejnych przysłów podajemy najczęściej za Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich pod red. J. Krzyżanowskiego (dz. cyt.).

4. Żur był dawniej podstawową potrawą wielkopostną.

5. Wstępna Środa rozpoczynała okres Wielkiego Postu i według dawnych zwyczajów wiejskich dziewczyna, która w okresie karnawału nie wyszła za mąż, musiała czekać do przyszłego roku.

6. Komentarzem do tego przysłowia może być inne: Ten ma krótki post, co pieniądze dłużny, które na Wielkanoc mają być zapłacone.

7. Niedziela Głucha to 'trzecia niedziela Wielkiego Postu', a Niedziela Środopost-na to "czwarta niedziela Wielkiego Postu".

8. Jest to zapewne aluzja do zabawy polegającej na włóczeniu w Wielkim Tygodniu słomianej kukły, symbolizującej Judasza, którą bito i poniewierano, aż się zupełnie rozpadła.

9. Tzn. tłumnie jak na groby wielkanocne.

10. Tzn. nie raduj się przed czasem.

11. Chodzi tu o popularny dyngus, czyli zwyczaj oblewania się wodą.

12. Mowa o pieczonym prosięciu, którym przystrajano stół wielkanocny.

13. Jest to aluzja do popularnej w okresie świątecznym zabawy, polegającej na toczeniu po stole malowanych jaj i sprawdzaniu, które z nich ma mocniejszą skorupkę i nie pęknie przy uderzeniu.

14. Tzn. wszystko może się pobrudzić, przydarzyć.

15. Tzn. bezładnie, byle głośno. Chodzi tu o dawny zwyczaj strzelania podczas mszy rezurekcyjnej dla wyrażenia radości z powodu zmartwychwstania Jezusa.

16. Tzn. dał się poważnie we znaki, dokuczył.

17. Jest to uprzysłowiony fragment czwartego przykazania kościelnego. Mówi się tak o czymś, co zdarza się bardzo rzadko.

18. Tzn. nigdy nie zrobić. Według A. Brucknera jest to przysłowie ruskie.

Fragment książki „Wielkanoc w polskiej kulturze” Wydawnictwo „W drodze” Poznań 1997 Copyright by Maria Borejszo, 1997