"Wszystko Ci
bratnie, wszystko bliskie,
Głos ma dla ciebie zrozumiały,
Ta ziemia szara, ten kraj cały,
Te lasy Twoje, szumią mową,
I dąb odwieczny nad dąbrową
Te czaple, czajki i łabędzie,
Coś swego widzisz, słyszysz wszędzie."
Teofil Lenartowicz
Z cyklu: "MAŁA OJCZYZNA"
Numer dziewiąty sympatycznego i ciekawego miesięcznika
"Ziemia Bocheńska" zawędrował na południowe Mazowsze w sam środek Puszczy
Kozienickiej. Oczywiście nie zawędrował sam przywiozłem go w plecaku z mojego
wakacyjnego pobytu w gospodarstwie agroturystycznym Państwa Kazimiery i Stanisława P. w
gminie Żegocina.
Ten trzytygodniowy pobyt był dla mnie absolutnym zaskoczeniem,
musisz bowiem drogi czytelniku wiedzieć, że jestem zdecydowanym obieżyświatem i nigdy
z własnej woli w jednym miejscu a zwłaszcza w górach nie przebywałem dłużej niż
trzy dni.
Zawsze pragnąłem, by móc rychło popatrzeć co jest za tą
górą przed którą stoję i za tamtą i tamtą i tamtą i jak tu w miejscu ustać. W
końcu przewędrowałem w górach te kilkanaście tysięcy kilometrów w tym wszystkie
większe w powiecie Bocheńskim wzniesienia między Rabą a Łososiną. Odbyłem swoje
40-cii urlopów z plecakiem. Nie zawsze wiedzia-łem co będę jadł i gdzie będę spał
następnego dnia, lecz nigdy nie odmówiono mi noclegu. Teraz mam być opiekunem moich
kochanych wnuków przez trzy tygodnie. Trudno uwierzyć ale one minęły tak jak owe
przysłowiowe trzy dni. Wielka w tym zasługa wyrozumiałej życzliwości Pani Kazimiery i
Pana Stanisława, dorosłych synów Zbyszka i Janusza oraz córki Ani uczennicy 7-ej
klasy. Od każdego z członków tej wspaniałej rodziny, mogłem czerpać wiedzę
O okolicy.
W wolnych chwilach gdy sen poobiedni wnuków lub ich spolegliwa
zabawa w obejściu zwalniała mnie od obowiązków guwernera, mogłem czynić notatki i
szkicować interesujące przedmioty i obiekty, które w ciągu dnia poznałem. Dziś
pokusiłem się o przegląd i podsu-mowanie zebranych materiałów. Wychodzi na to, że o
gminie Żegocina mogę wypowiedzieć się w superlatywach, a oto one:
1. Gmina Żegocina zdjęła z siebie odium totalitarnego systemu i
zadbała o cmentarze wojenne 1914/15 straszliwie zdewastowane w okresie PRL. Wieczystą
opiekę na tymi cmentarzami w umowie międzynarodowej zapewniła II Rzeczypospolita.
Obywatele Żegociny ten obowiązek honorowy wypełnili budując godny wizerunek obywatela
III Rzeczypospolitej.
2. Na placu przed piękną bryłą Kościoła św. Mikołaja stoi
skromny pomnik św. Franciszka z Asyżu - prekursora ekologów. Mądrości miejscowego
duszpasterstwa przypisuję ten szczególnie miły akcent, pracujący przecież dla całej
okolicy. Pracu-je on również dla Polski poprzez osoby które mają zdolność otwartego
myślenia i postrzegania w czasie choćby chwilowego pobytu. Urokliwe piękno otaczającej
przyrody zachowamy, jeżeli stosować będziemy zasady którymi kierował się w życiu
biedaczyna z Asyżu - "Kochać wszystko co Bóg stworzył i niczemu nie
szko-dzić", czy inaczej może myśleć człowiek, który z ręką na sercu twierdzi,
że jest ekologiem ?
3. Wielki nasz pisarz Stefan Żeromski powiedział: "UMIERAJĄ TE
SPRAWY, ZA KTÓRE NIKT ŻYCIA NIE DAJE". Jest miejsce czyste i zadbane poświęcone
tym co w Żegocinie za Polskę życie oddali.
4. Kapłan, Wójt; samorząd lokalny, poszczególni mieszkańcy pragną
dobra dla swej wspólnoty. Umiejętne łączenie tych pragnień to wielka rzecz dla
przyszłości. Sym-bolem jednoczącym wspólnoty jest sztandar. Żegocina poświęciła
swój w dniu 16.08.1998 w 705 urodziny. Brawo działacze i mieszkańcy, jesteście na
dobrej dro-dze, o milę przed innymi.
5. "Wiedzę zdobywa się w szkołach - mądrości uczy
życie". Mądrość życiowa przekazywana była w pieśniach, zwyczajach i
opowiadaniach. Najwyższy czas, aby ten wielki skarb pokoleń utrwalić słowem pisanym.
Będzie to zapora przed pochopnym przejmowaniem elementów wątpliwej maści z subkultur
zachodu. Żegocina nie traci czasu, skarb pokoleń nie zginie. Przejąłem do swojego
zbioru, piękną książkę zatytułowaną "W kręgu żegocińskich baśni,
obyczajów i zwyczajów". Chylę czoła przed tymi, którzy materiał dostarczyli.
Wdzięczność należy się tym, którzy go opracowali. Czytelniku! Znasz jej treść, ale
zerknij jeszcze raz do rozdziału zatytułowanego "Wprowadzenie" jest tam
program dla Ciebie i nas wszystkich jak zachować tożsamość narodową, by stać się
Europejczykiem świadomym dokonań i wartości Małej Ojczyzny Żegociny.
6. Drewniany kościółek zabytek kultury narodowej wysokiej klasy,
dożywający ostatnich dni na cmentarzu w Królówce, mieszkańcy Rozdziela przenieśli na
własnych barkach do siebie. Wielkim wysiłkiem przywrócili mu dawną świetność.
7. Przechodniu! wielowiekową historię tej perły budownictwa
drewnianego odczytasz z oryginalnego odsłoniętego portalu po stronie wschodniej
świątyni, a wielkość wniesionego trudu poznasz po spracowanych dłoniach parafian.
Być dumnym z dokonania wielkiego dzieła to piękna rzecz. Mieszkańcy Rozdziela noszą
tę dumę w sercach.
8. Zapoznałem się w miarę dokładnie ze spustoszeniami spowodowanymi
powodzią w 1997 i 1998 roku, rozmawiałem z poszkodowanymi i usłyszałem z ust młodego
mężczyzny: "Nasze kłopoty skończą się jak te góry się rozsypią". Drogi
przyjacielu, masz duszę jak stal hartowana w ogniu. Te kłopoty się nigdy nie skończą,
Ty o tym wiesz, ale rąk nie opuszczasz. To wspaniała cecha ludzi gór. SZCZĘŚĆ WAM
BOŻE!
9. O wielkiej uzdrawiającej sile płynącej z piękna gór w skarlałe
ludzkie serca pisało i pisze wielu wspaniałych ludzi, mój głos niewiele tu wnosi,
wstaję więc wcześnie rano i patrzę z okien domu moich gospodarzy na południe. Stoki
Laskowej Góry (602 m) na której mieszkam i schodzący z lewej w dół grzbiet Orłówki
(~ 500 m) zwanej tu Jastrząbką tworzą bramę przez którą przeciska się w dolinę
Łososiny szemrzący po kamieniach potok Rozdzielec. Ten to potok w okresach powodzio-wych
przybiera rozmiary Dunajca. Na południu horyzont zamyka siwiejący dalą Beskid
Limanowski - widoczne szczyty Jaworz (921 m) i Sałasz (909 m). Ta wieloplanowa panorama,
barwi się z każdą chwilą inaczej, a przy pełni księżyca na-biera bajecznego
tchnienia. O wschodzie słońca najchętniej patrzę na północ na wierzchowinę grzbietu
Łopusze (661 m) - Kobyła (613 m). Słońce ślizga się tu między Jastrząbka a
Kamionką oświetlając stoki grzbietu. Nabierają teraz plastyki i widać na nich
wszystkie szczegóły. Bez trudu rozpoznaję grupę drzew z kapliczką upamiętniającą
rabację Szeli z 1846 ro-ku. Na wprost na bezleśnej wierzchowinie samotny domek
letniskowy. Od niego w lewo drogą podszczytową kilka razy w swym życiu przechodziłem
na cmentarz wojenny 1914/15 znajdujący się na północnych stokach Kobyły. W lewo zaś
zalesionymi stokami Łopusza do centrum Żegociny. Te powtórzenia przejść składam na
karb tego piękna, które wręcz woła, lecz ja nie potrafię go opisać.
9. Do wysokości domu moich gospodarzy potok Rozdzielec przyjął w swoje koryto cztery
mniejsze dopływy z powierzchni około 8 km2, a więc rocznie spływa tędy co
najmniej 6 400 000 m3 wody. To daje nam wyobrażenie o sile z jaka działa
Rozdzielec na brzegi swojego koryta w okresie powodzi. Brodząc w wodzie i pokonując
liczne przeszkody w stromych kanionach potoków kontynuowałem moim wnukom żywe lekcje
geologii. Chłopięta wybałuszały swe oczy i pytały bez końca, a i mnie staremu
wyjadaczowi też czasem dech zapierało. Cóż to za wspaniała okazja w oparciu o
schronisko szkolne Rozdziela, rozbudzać wśród młodzieży zamiłowanie do czytania w
kartach ziemi na której przyszło nam żyć.
Kochani mieszkańcy Rozdziela nie gniewajcie
się za to, że z waszych potoków wybrałem co najmniej kilkanaście kilogramów
odłamków skalnych aby pokazać je tej młodzieży, która tu na południowym Mazowszu w
okolicach Puszczy Kozienickiej mieszka na "poduszce" drobnego piasku, którego
warstwa przekracza w niektórych miejscach 100 metrów a cią-gnie się dziesiątkami
kilometrów. Te bardzo ciekawe odsłonięcia skalnych brzegów i możli-wość szerokiego
wyboru skalnych okruchów nastąpiły w wyniku powodzi, która jednocze-śnie podmyła lub
zniszczyła wiele odcinków dróg, zerwała kładki i mostki, uszkodziła w wielu
miejscach powierzchnię gruntów rolnych.
Kultura materialna mieszkańców Żegociny,
zasługuje w równym stopniu na pamięć, jak kultura duchowa przedstawiona w omówionym
wcześniej wydawnictwie, mam więc cichą nadzieję, że niepotrzebne w gospodarstwach
rekwizyty znajdą miejsce w lokalnym mu-zeum połączony z mini skansenem.
To co mogłem napisać i narysować dzięki Panu Stanisławowi, to tylko część tego co
można znaleźć u sąsiadów a co dopiero u mieszkańców w całej gminie. Żegocina ma
wspaniałych działaczy, mam więc nadzieję, że w ślad za pięknym zbiorem baśni i
obyczajów przyjdzie czas na katalog przedmiotów przyszłego muzeum.
Oto przykłady:
1. Wykorzystanie bydła domowego jako siły pociągowej w gospodarstwach
wiejskich. W języku codziennym spotykamy takie zwroty: pracuje jak wół, patrzy jak
wół na malowane wrota, stoi jak wół. Przeciętny obywatel zapytany, co rozumie prze
słowo "wół" niewiele może powiedzieć a przecież słowo to występuje
dość często w literaturze zwłaszcza o treści historycznej. Za armiami pędzono zwykle
stada wołów na spyżę dla wojska. Znane są wole szlaki, którymi pędzono woły do
większych miast jak Lwów, Kraków, Wrocław. W opisach wojny 1914-1918 możemy spotkać
informację, że na zaopatrzenie armii rosyjskiej pędzono stada wołów. O wołach mówi
się przy okazji pasterstwa karpackiego. W opisie Połoniny Wetliń-skiej w Bieszczadach
znalazłem informację, że w latach międzywojennych wypa-sano tu latem 1300 siwych
wołów. Co to są więc woły, skoro nic się o nich dzisiaj nie mówi. Otóż
określenie "wół" mieści się w pojęciu bydła domowego, które wywodzi się
z udomowionego tura żyjącego w stanie dzikim w Europie jeszcze w Średniowieczu.
Potrzeby życiowe na przestrzeni wieków wykształciły trzy główne typy bydła
domowego:
1) mleczny,
2) mięsny,
3) pociągowy.
Dziś głównie hoduje się krowy mleczne, chociaż w
publikatorach spotykamy określenie "bydło opasowe" czyli mięsne, natomiast
wyszło z użycia bydło pociągowe. Bydło mięsne i pociągowe pasuje do wyrażenia
"wół", z tym że straciło ono swoje znaczenie gdyż nadwyżki byczków i
jałówek bydła mlecznego przeznaczone są na rzeź jako bydło mięsne. Tu i ówdzie w
terenach górskich można spotkać zaprzęgi złożone z krów mlecznych rasy czerwonej.
Są to niewielkie zgrabne krowy dające niewielka ilość mleka za to bardzo tłustego. Na
karki tych właśnie krów nakładane jest wole jarzmo. Pan Stanisław z Rozdziela w
rodzinie którego spędziłem wspaniałe wakacje, udostępnił mi takie wole jarzmo do
obejrzenia. Narysowałem je za zgodą Gospodarza. Przy okazji stwierdziłem
że jarzmo to byłoby o wiele za małe dla krów rasy czerwono-białej, które aktualnie
Pan Stanisław hoduje. Czytelnik może dojść do takiego samego wniosku gdyż obok
rysunku podana jest podziałka wg której można odtworzyć jarzmo, a hodowla krów
czerwono-białych jest aktualnie rozpowszechniona. Wole zaprzęgi odchodzą w niepamięć
i coraz mniej ludzi takich jak Pan Stanisław odno-szących się z szacunkiem do wytworów
ludzkiej pracy, choćby takiego jak wole jarzmo, a przecież już go nie zastosuje.
Biorąc do ręki poszczególne elementy jarzma mogłem się
przekonać, jak przemyślana jest jego konstrukcja i jak mądrze dostosowana do anatomii i
psychiki zwierzęcia takiego jak krowa. Poszczególne elementy wyrównane i wygładzone
tak aby zwierzę w czasie pracy nie cierpiało! Mimo wszystko przyuczenie zwierzęcia do
pracy w jarzmie nie było łatwe.
JARZMO ZAPRZĘGOWE BYDŁA DOMOWEGO
1) spodzień; 2) zadki; 3) snoska; 4) okucia metalowe; 5) otwory do regulacji jarzma w
zależ-ności od wielkości lub stopnia obciążenia wykonujących pracę zwierząt.
CEP DO MŁÓCENIA ZBOŻA
1) dzierżok (kij leszczynowy); 2) bijok z drewna twardego; 3) kapica ze skóry surowej;
4) rzemień ze skóry wyprawionej do zaciskania kapicy na główce dzierżoka i bijoka.
Zaciski kapicy na główkach powinny być na tyle luźne aby umożliwić swobodny obrót
dzierżoka bijoka wokół własnej osi. Połączenie kapic dzierżoka i bijoka za pomocą
metalowego pierście-nia lub rzemienne.
2. Cep do młócenia zboża
Pisarz Kazimierz Kozniewski w zbiorze opowiadań wydanych po 1945 roku opisuje, jak to
polscy żołnierze tułacze w 1939 roku demonstrowali rumuńskim chłopom polski cep. W
tym czasie w Rumunii stosowano do młócenia zboża woły które przepędzano po klepisku.
Cep w oczach rumuńskich chłopów był narzędziem niezwykłym, które pozwalało
wykonać pracę młócenia szybciej i dokładniej toteż nasi chłopcy oprócz sowitego
wynagrodzenia zy-skali dozgonną wdzięczność.
Koło garncarskie wymyślili Sumerowie około 5 tysięcy
lat temu. Skonstruowano go w sposób idealny bo przez tysiąclecia nie było potrzeby jego
udoskonalania i w takiej też postaci istnieje po dzień dzisiejszy. Nie wiem kiedy
powstał cep do młócenia zboża, ale w swej prostocie jest równie doskonały jak koło
garncarskie. "Dzierżok" - leszczynowy lekki i chwytny, nie obciąża
niepotrzebnie pracującego, za to "bijok" z drewna o gęstości większej o
25-30% doskonale kruszy kłosy zbóż. Kapice na dzierżoku i bijoku formowane z surowej
skóry na odpowiednich prawidełkach są doskonale sztywne i sprężyste dzięki czemu
"główki" dzierżoka i bijoka mogą się w,nich dowolnie obracać, co również
oszczędza siły pracującego. Wreszcie stosunek długości bijoka do dzierżoka jak 1:1,6
pozwala na stosunkowo swobodne pracowanie cepem. Dziś narzędzie to wyszło z użycia,
chyba że chodzi o słomę prze-znaczoną na strzechy lub do wyrobu różnego rodzaju
"słomianek". Bo młócenie cepem to rytuał w którym obydwa produkty tj.
ziarno i słoma są wysoko cenione.
Kiedy w swych nostalgicznych wędrówkach po polskich wsiach
słyszę odgłosy cepów mam nieodpartą chęć, jeszcze raz spojrzeć na te ciężką
lecz pełną wielkiego szacunku dla chleba pracę. I wówczas to wracam do myśli, że
cep, to polski wynalazek, a prototypem mógł być cep bojowy którym nasi rycerze
młócili po łbach Krzyżaków pod Grunwaldem. To też było "zbożne"
działanie, bo w obronie ojczyzny, a cep bojowy można oglądać w muzeach, tak jak cep do
młócenia zboża w niektórych stodołach.
3. Wialnia (młynek) do czyszczenia ziarna z plew. Urządzenie z końca XIX wieku wzbudza
podziw trafnością rozwiązań poszczególnych elementów. Egzemplarz oglądany (u pana
Stanisława w Rozdzielu) pamięta początki XX wieku, wykonany prawie w całości z drewna
uderza estetyką wykonania. Elementy metalowe, to: żeliwna przekładnia zębata z korbą
- oś wirnika, oraz dwa niewielkie łożyska mechanizmu potrząsającego dnem kosza i
sitem poziomym. Pozostałe elementy drewniane połączone bez użycia gwoździ i śrub. Na
rysunku przedstawiono szczegóły budowy i działania.
1) bęben wialni; 2) łopatki wirnika; 3) obustronne otwory dopływu powietrza; 3a)
przekład-nia zębata z korbą; 4) kosz z ziarnem nieoczyszczonym; 5) potrząsalne dno
kosza; 6) potrzą-salne sito; 6a) mechanizm potrząsania; 7) sito pochylne I; 8) sito
pochylne II; 9) oczyszczone zboże; 10) poślad; 11) piasek i ziarna chwastów; 12) plewy.
Obserwując rozruch młynka, za najciekawsze uznałem
rozwiązanie mechanizmu potrząsającego, składającego się z drewnianej listwy
sprężynującej "S" i urządzenia zamieniającego ruch obrotowy na ruch
posuwisto zwrotny o określonej wartości odchylenia. Na przedłużeniu osi wirnika po
zewnętrznej stronie młynka, osadzony jest symetrycznie element o przekroju trójkąta
równobocznego G. Prostopadle do osi wirnika i równolegle do płaszczyzny elementu G
umocowany jest za pomocą dwóch łożysk Ł - drążek drewniany z poziomą płytką P i
pro-stopadłym do niej trzpieniem T. Koniec trzpienia T, połączony jest rzemieniem ze
zbloko-wanym układem: dno kosza - sito (poz. 5 i 6). Służy temu niewielki otwór w
obudowie młynka. Na tej samej wysokości również rzemieniem połączony jest blok (poz.
5 i 6) z drew-nianą listwa sprężynującą "S" (po przeciwnej stronie
młynka).
W czasie ruchu młynka trzpień wychyla się o około
45° pociągając za sobą blok 5 i 6 o skok około 5 cm. Gdy trzpień wraca na swoje
miejsce działa sprężynująco listwa S. Mecha-nizm potrząsający umożliwia
równomierne podawanie zanieczyszczonego ziarna w strumień powietrza rozdzielającego
ziarno od plew.
Ciekawostką jest fakt, że wirnik posiada 5 łopat, chociaż łatwiej byłoby mocować 4
lub 6. Wirnik obraca się centralnie wewnątrz fragmentu spirali a nie koła, w ten
sposób między końcem łopat a obudową w górnej części jest spora szpara (A)
natomiast w części dolnej mniejsza (a). Fakt powyższy zwiększa siłę strumienia
powietrznego który oddziela plewy od ziarna. Na tym nie koniec! Ciekawy jest sposób
wykonania spiralnej części obudowy z desek grubości ~ 2 cm. Obudowa ta wykonana jest z
blatu drewnianego o wymiarach 55 x 160 cm. Co 7 cm blat ten został nacięty poprzecznie
rowkami o szerokości ok. 0,3 cm i głębokości 1,5 cm. Teraz blat musiał być poddany
operacji uelastyczniania drewna jak się to robi w procesie fabrykacji mebli giętych.
Zaginania w miejscach nacięć musiało odbywać się na odpowied-nim prawidle - poczym
element suszono. W ten sposób spiralna obudowa wirnika przypomi-na część wielościanu
nieregularnego! Patrząc na staranność i precyzję wykonania chylę czoła przed,
rzemieślnikami którzy dali w ten sposób dowód wielkiej kultury pracy. Myślę że Jan
Paweł II pisząc encyklikę LABOREM EXERCENS taki poziom ludzkiej pracy miał na uwa-dze.
4. Żarna do mielenia zboża
W centrum Rozdziela u zbiegu potoków mieszka sędziwy, sympatyczny stale zapraco-wany Pan
Stanisław Zelek z rodziną. Na skarpie podjazdu do gospodarstwa od strony La-skowej
urządzany jest ogródek skalny przyciągający oczy starannością doboru roślin.
Pod-jazd obudowany jest kamieniem wydobytym z Rozdzielca, w skarpie widoczne dwa koła
żarnowe i kamień brusa do ostrzenia narzędzi. To wystarczająca zachęta aby Panu
Stanisła-wowi przerwać na chwilę nieustanną krzątaninę i nieco porozmawiać, a jest
o czym, bo Pan Zelek podobnie jak moi gospodarze mieszkający w sąsiedztwie, to skarbnica
wiedzy o Roz-dzielu i okolicy. Szkicując interesujące kamienie dowiaduję się że
kamień do żarn wycinany był z podkładu skały o dużej wytrzymałości na ścieranie w
przeciwnym bowiem wypadku w mące pojawiał by się nieprzyjemny piasek. Wysoka jakość
kamienia to dobra mąka. Na wierzchu górnego kamienia wycięte otwory do zaczepiania
żarnówki - drążka umożliwiającego wprawienie w ruch obrotowy kamienia. Obok wyryty
znak krzyża. To piękny i wzru-szający ślad wielkiego szacunku DLA CHLEBA. Mimo woli
nasuwają się słowa Wieszcza: "Do kraju tego gdzie kruszynę chleba Podnoszą z
ziemi wraz z ucałowaniem Tęskno mi Panie"
Pan Stanisław wyplata ze słomy mocne trwałe koszyczki - formy
w których wyrasta ciasto chleba przed włożeniem do pieca. Wielkiego kunsztu potrzeba
aby wykonywane przedmioty obok użyteczności cechowało piękno formy. Te dwie cechy
posiadają wyroby Pana Zelka, u którego oglądałem oryginalne żarna: kamień obracany
jest zmyślnie napędem elektrycznym, poruszającym jednocześnie dozownik ziarna.
5. O węglu i żelazie
Przy okazji wysłuchuję opowieści o kowalu który w rozpadlinie skalnej znalazł żyłę
węgla, używając go do podtrzymywania ognia na kotlinie. Potwierdzam zasadność
informa-cji. W Karpatach tu i ówdzie można spotkać pokłady węgla typu węgla
brunatnego tzw. lignitu. Na wschodzie w rejonie Strzyżowa usiłowano węgiel taki
eksploatować. Z uwagi na nie-opłacalność, eksploatację odwiertu zaniechano.
Teraz rozmowa schodzi na temat obróbki żelaza. W Karpatach istniały jeszcze w XIX w.
piece do przetapiania rudy darniowej na surówkę, służące do odlewania balustrad,
pomni-ków cmentarnych, krucyfiksów i żeliwnych garnków. Tu w Rozdzielu można je
spotkać, a od moich gospodarzy dostałem na pamiątkę żeliwny kociołek stosowany do
grzania wody. W Bieszczadach i Beskidzie niskim rozpowszechnione były wyroby żeliwne
pochodzące z tzw. rudniaków będących własnością rodziny Aleksandra FREDRY! Te
wyroby z żeliwa zachwycają znów starannością wykonania i pięknem formy.
|