Bardzo ciekawych i cennych informacji o przeszłości
geologicznej Żegociny i jej okolicy dostarcza odkrywka geologiczna w kształcie
amfiteatralnym, usytuowana w centrum wsi nad prawym brzegiem potoku Sanka. Jest to
wyrobisko po nieczynnym już, starym kamieniołomie. Występują tu typowe pod względem
układu warstw skalnych i ich rodzajów, skały dla całego regionu. Na ścianach skalnych
z łatwością można rozróżnić występujące na przemian warstwy łupków i
piaskowców z wyraźnymi strzałkami kalcytowami. Wśród łupków i piaskowców
występują również warstwy zlepieńców z gródkami węgla kamiennego. Warstwy skalne
ułożone są względem siebie równolegle i zapadają pod kątem około 4o stopni w
kierunku południowym. Grubość warstw skalnych waha się w granicach od 10 - 30 cm, a
najgrubsza warstwa piaskowca wynosi ok. 50 cm. Warstwy piaskowca i łupka są spękane i
wykazują dobą łupliwość. W piaskowcach spotyka się wykrystalizowane konkrecje
kalcytu. Skały występujące w odkrywce są mało odporne na działanie czynników
atmosferycznych, szczególnie łupek /łupie się na płytki/ i piaskowiec z łatwością
ulegają procesom wietrzenia i jako luźna zwietrzelina osypują się po ścianach
tworząc u podnóża stożki piargowe.
Wszystkie skały występujące w odkrywce to skały
osadowe-okruchowe. Powstały więc z okruchów skalnych na dnie zbiornika wodnego pod
wpływem dużego ciśnienia wody. Łupek powstał z iłów, piaskowiec z piasku, a
zlepieniec z różnej wielkości ziaren i okruchów różnych skał. Trudno znaleźć na
skałach skamieniałości, ale wytrwali poszukiwacze mogą odszukać hieroglify.
Skały występujące w odkrywce to skały fliszowe.
"Flisz karpacki" to kompleks skał osadowych morskiego pochodzenia, składający
się z ławic i warstw na przemian zlepieńców, piaskowców, łupków ilastych, rzadziej
rogowców i margli. |
Odsłonięcie w Żegocinie daje możliwość
obserwacji unikalnych form geologicznych wyeksponowanych na stromych ścianach powstałych
w trakcie wydobywania kamienia. Jest to miejsce wyjątkowe z punktu widzenia nauk
botanicznych i bioróżnorodności. Na powierzchni ok. 50 ar. można wskazać różne
etapy procesu sukcesji zależne od czasu zakończenia eksploatacji ścian, ich spadku i
wystawy.
Obok roślin pionierskich występują tu gatunki
kserotermiczne i naskalne charakterystyczne dla obszaru Karpat. Urzeka również
wyjątkowość krajobrazu tego miejsca, zlokalizowanego przy głównej drodze
wojewódzkiej w centrum miejscowości. Dla mieszkańców Żegociny jest to miejsce
związane z historią i rozwojem wsi.
Wydobycie i obróbka kamienia przeznaczonego na fundamenty domów
rozpoczęło się w latach 30-tych XX wieku. Obecnie działka, na której zlokalizowany
jest kamieniołom jest własnością Gminy. Przy wielu propozycjach zagospodarowania,
poczyniono działania związane z jego ochroną i udostępnieniem. Gmina wspólnie z
"Partnerstwem dla Ziemi Bocheńskiej" opracowała projekt, który ma na celu
aktywną ochronę kamieniołomu, a jednocześnie udostępnienie tego miejsca turystom oraz
upowszechnienie wiedzy o wyjątkowej budowie geologicznej terenu. O sfinansowanie tego
zadania wnioskowała z powodzeniem do Fundacji Partnerstwo dla Środowiska
("Otwartego Konkursu Małych Dotacji" na dofinansowanie partnerskich inicjatyw i
projektów ekologicznych). |
Przy wejściu do niecki kamieniołomu
zamontowana została tablica informacyjna, opracowana przez dr inż. Tadeusza Leśniaka o
następującej treści:
Gmina Żegocina znajduje się na terenie dużej jednostki geologicznej
jaką są Karpaty. Stanowią one fragment wielkiego alpejskiego łuku gór fałdowych,
który na długości ponad 1300 km biegnie od okolic Wiednia do Żelaznej Bramy nad
Dunajcem (ryc. 1 A). W łańcuchu karpackim zostały wyróżnione jednostki starsze -
Karpaty Wewnętrzne, Wschodnie i Południowe oraz młodsze Karpaty Zewnętrzne. Te pasma
górskie oddzielone są od siebie pienińskim pasem skałkowym. Na terenie Polski do
Karpat Wewnętrznych zaliczane są Tatry sfałdowane w górnej krawędzi wraz z Podhalem
(ryc. 2.1 B), uformowanym ostatecznie w miocenie (ryc. 2). Pieniński pas skałkowy
rozdzielający Karpaty fałdowany był zarówno w starszych fazach górotwórczych
orogenezy alpejskiej (kreda) jak i młodszych w paleogenie (ryc. 2).
----------------
Utwory warstw grodziskich, których całkowita miąższość wynosi
około 300 m powstały przez osadzenie materiału okruchowego w morzu (ryc.2) o
głębokości od 2000 m do 3500 m. Deponowane były u podnóża skłonu wyspy
występującej w strefie grzbietu śląskiego (ryc. 5). Materiał osadowy pochodził z
przybrzeżnej, płytszej strefy i transportowany był do podnóża skłonu przez
podmorskie prądy zawiesinowe, zaliczane do prądów grawitacyjnych.
----------------
Prąd zawiesinowy jest to typ prądu gęstościowego, który składa
się z wody oraz zawieszonych w niej cząsteczek materiału okruchowego, co powoduje jego
większą gęstość od otaczającej wody. Dzięki temu ma zdolność przemieszczania się
po skłonie pod wpływem grawitacji, przy jednoczesnej, zwiększonej zdolności
transportowania materiału okruchowego. W wyniku wyhamowania prądu dochodzi do stopniowej
depozycji naniesionego w zawiesinie materiału w formie stożków podmorskich (ryc. 4).
Utrata energii prądu , a co za tym idzie zdolności transportowej powoduje, że w
warstwie osadu składanej przez prąd zawiesinowy obserwuje się stopniowe zmniejszanie
frakcji (wielkości) cząsteczek. Mechanizm działania prądu zawiesinowego powoduje, że
w warstwie złożonej przez ten prąd występuje określone następstwo osadów
(piaskowiec - mułowiec - iłowiec) i struktur sedymentacyjnych w postaci różnego typu
warstwowań, laminacji oraz uziarniania frakcyjnego. W przypadku nagłego wyhamowania
prądu i gwałtownej depozycji materiału okruchowego dochodzi do rozfrakcjonowania
materiału okruchowego i powstają osady o strukturze masywnej (bezwładnej). Utwory tego
typu widoczne są w skarpach kamieniołomu i w brzegach potoku.
---------------
Pomiędzy kolejnymi prądami zawiesinowymi trwała sedymentacja
polagiczna ()depozycja drobnoziarnistego materiału iłowo-mułowego, szkielecików i
skorupek mikroorganizmów planktonicznych. Efektem tej sedymentacji są margle
występujące w górnej części profilu odsłaniającego się w kamieniołomie (ryc. 4).
-----------------
Badania geologiczne, określiły częstotliwość występowania
prądów zawiesinowych, które w czasie powstawania warstw grodziskich, w dolnej kredzie,
szacuje się 1 prąd/20000 lat. Tempo akumulacji tych warstw wynosiło 2-3 metrów/1ooo
lat, z czego wynika, że czas tworzenia się serii odsłoniętej w kamieniołomie wynosił
0,5 - 1 mln lat. Trzecim typem osadów, które występują w obrębie utworów fliszowych
widocznych w kamieniołomie są utwory podmorskich osuwisk (ryc. 40 powstałych na stoku.
Cechuje je chaotyczne rozmieszczenie materiału w warstwach. Depozycja tego typu utworów
spowodowała zaburzenia, wcześniej zdeponowanych, nieskonsolidowanych osadów.
---------------
Osady fliszowe, z których zbudowane sa Karpaty Zewnętrzne powstały w
basenach karpackich należących do Oceanu Tetydy. Jednym z tych basenów był Basen
Śląski, w którym sedymentacja trwała od dolnej kredy do miocenu (przez około 120 mln
lat). Wśród serii osadów powstałych w dolnej kredzie sa wyróżniane warstwy
grodziskie (rys. 2). W dolnym miocenie miały miejsce ruchy górotwórcze (orogeneza
alpejska), podczas których nastąpiło fałdowanie i wypiętrzenie osadów wcześniej
zdeponowanych na dnie zbiornika morskiego. W wyniku deformacji tektonicznych związanych z
orogenezą doszło do uformowania kilku płaszczowin o określonych nazwach (ryc. 1 C),
wzajemnie na siebie ponasuwanych (pokryw osadowych o regionalnych rozmiarach, które
zostały przemieszczone z S na N).
---------------
W regionie Żegociny występuje strefa nasunięcia płaszczowiny
magurskiej na płaszczowinę śląską (ryc. 6). nacisk płaszczowiny magurskiej na niżej
leżące utwory (płaszczowiny podśląskiej i śląskiej) spowodował ich deformację
(wyciskanie, wtórne fałdowanie). W tym miejscu utworzyła się silnie zdeformowana
tektonicznie strefa zwana żegocińską. Charakteryzuje się występowaniem licznych,
niewielkich okien tektonicznych tzn. miejsc, w których z pod utworów płaszczowiny
śląskiej ukazują się na powierzchni terenu utwory niżej ległej płaszczowiny
podśląskiej.
-----------------
Kamieniołom w Żegocinie powstał w wyniku długoletniej eksploatacji
surowca, która trwała od 2-iej połowy XIX wieku do 1961 roku. Pierwsze dane
literaturowe dokumentujące w tym miejscu wyrobisko pochodzą z 1883 roku. Surowiec
piaskowcowy będący przedmiotem eksploatacji w XIX wieku używany był do regulacji oraz
zabezpieczania brzegów Potoku Żegocińskiego, w okresie późniejszym wykorzystywany
był jako kruszywo drogowe.
Opracowanie merytoryczne dr inż. Tadeusz Leśniak |
